ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ
Οταν μιλούν οι στάχτες
Το δέος που προξενεί η θέα ενός ηφαιστείου φέρνει στον νου μας μόνο εικόνες καταστροφής. Κι όμως, δεν είναι έτσι. Οι ηφαιστειακές εκρήξεις εμπλουτίζουν το έδαφος και το υπέδαφος πολλών περιοχών, ενώ προσφέρουν πολύτιμες γνώσεις σε όποιον ξέρει να «διαβάζει» τις στάχτες
Τα «σπαγκέτι» της Γης που βλέπουμε στη φωτογραφία δεν είναι παρά οι πτυχές της λάβας από ηφαίστειο της Χαβάης
Το θέαμα ήταν συναρπαστικό και συνεπήρε τους ανθρώπους για μια εβδομάδα περίπου καθώς ο ορεινός όγκος της Ισλανδίας είναι από τους πιο ηφαιστειογενείς στον κόσμο και τα ηφαίστειά του είναι ακόμη ενεργά. Το νησί κατοικήθηκε το 800 μ.Χ. και από τότε τουλάχιστον 150 καταγεγραμμένες εκρήξεις έχουν συμβεί. Δεν είναι τυχαίο και το ότι ο Ιούλιος Βερν τοποθέτησε εκεί την αρχή του βιβλίου του «Ταξίδι στο Κέντρο της Γης». Οι συζητήσεις, καθώς τα βίαια φαινόμενα έχουν κατασταλεί αυθόρμητα και σχετικά με άλλες φορές πολύ γρήγορα, χωρίς ανθρώπινη επέμβαση και ανθρώπινες απώλειες, τώρα εστιάζονται στο πόσο καλό και πόσο κακό θα κάνει όλο αυτό το φαινόμενο στον κόσμο. Τώρα που αρχίζει η τέφρα να... προσγειώνεται και στα ΜΜΕ να δημιουργούνται τερατώδη σενάρια χρειάζεται να ξέρουμε δύο ή τρία βασικά πράγματα.
Από το παράθυρο του 2ου ορόφου στο Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πανεπιστημιούπολη ο απογευματινός ουρανός φαίνεται να είναι διάφανος. Η στάχτη μάς έκανε τη χάρη και άφησε το μεγαλύτερο μέρος του ανέγγιχτο. Ο πρόεδρος του τμήματος, καθηγητής Μιχάλης Σταματάκης, σου δίνει να καταλάβεις ότι αυτές οι- για όποιον δεν ξέρει βέβαια- χωρίς αξία στάχτες είναι πολύτιμες για τον ερευνητή. Αρκεί να τις βρεις. Είναι δηλαδή σαν ένα πορτοφόλι στον δρόμο. Για να το βρεις πρέπει να έχεις τα μάτια ορθάνοιχτα και όταν το βρεις να εύχεσαι να είναι γεμάτο. Διότι οι στάχτες μπορούν να δώσουν πολλές πληροφορίες.
Οπως λέει ο καθηγητής: «Σε εργασίες που γίνονταν για την ανακάλυψη εκμεταλλεύσιμων ορυκτών εντοπίστηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας στρώματα ηφαιστειογενούς τέφρας. Πέφτοντας από τον ουρανό στη γη φθάνει πρώτα το χονδρόκοκκο τμήμα και μετά η πιο λεπτή σκόνη. Δημιουργείται ένα “μιλφέιγ” από διάφορα στρώματα στάχτης. Οταν ο γεωλόγος τα βρει μπροστά του αυτά τα αλλεπάλληλα στρώματα, μπορεί να καταλάβει πόσες διαδοχικές εκρήξεις μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα έγιναν από ένα ηφαίστειο που “ξύπνησε” και ενεργοποιήθηκε χιλιάδες χρόνια πριν. Μετά αρχίζεις να ψάχνεις από ποιο κοντινό ή και πολύ μακρινό ηφαίστειο ήταν».
Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα για τα ευρήματά της εργασίας που θα ανακοινωθεί στο Συνέδριο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας 19-21 Μαΐου στην Πάτρα, θα παρουσιάσει ευρήματα της περυσινής μόλις χρονιάς από το Ξυλόκαστρο στην Πελοπόννησο. Στο στρώμα ηφαιστειακής τέφρας που ανακαλύφθηκε πάχους περί τα 10 εκατοστά, το υλικό δεν είχε συγγένεια ούτε με του Βεζούβιου, ούτε με της Αγίας Ελένης ή της Σαντορίνης. Πρέπει να είναι ηφαιστειακή σποδός που προήλθε από εκρήξεις στο κοντινό Σουσάκι, λίγο πριν από τον Ισθμό και αυτό ανοίγει νέους δρόμους μελέτης και κατανόησης του χώρου μας.
Αξίζει να γνωρίζουμε εδώ ότι το υλικό που βγαίνει από το ηφαίστειο, όμοια με τη σφαίρα από την κάνη του όπλου, είναι σφραγισμένο μοναδικά. Και για να μπουν μερικά πράγματα στη θέση τους εξηγεί ότι: «Επειδή ανάμεσα στα όσα εκτινάσσονται μέσα από το ηφαίστειο βρίσκονται και ρευστά που δημιουργούν άλατα και το νερό τα διαλύει παρασύροντάς τα, στη συνέχεια προκαλούν προβλήματα γύρω από την περιοχή της έκρηξης. Γι΄ αυτό λέμε ότι εκεί έχουμε και τοπικά βλαπτικές επιπτώσεις από τα ενεργά ηφαίστεια».
Πιο συχνά όμως, όπως εξηγεί, «η τέφρα που πέφτει υφίσταται διαγένεση, δηλαδή αλλάζει η σύστασή της από την επίδραση βρόχινου ή θαλάσσιου νερού. Ετσι σε Γερμανία ή Αγγλία έχουμε σε παλαιοζωικά στρώματα και σε όξινο περιβάλλον το φαινόμενο να δημιουργείται καολίνης, η πρώτη ύλη για τις πορσελάνες, ενώ όπου έχουμε αλκαλικά νερά όπως η θάλασσα ή το νερό αλμυρής λίμνης από τέφρες ηλικίας 2 ως και 15 εκατομμυρίων ετών, προκύπτουν μπεντονίτης όπως στη Μήλο και στην Κίμωλο ή ζεόλιθος στη Σάμο και τον Εβρο, δυο υλικά πολύτιμα σε περιβαλλοντικές και άλλες βιομηχανικές εφαρμογές. Και επειδή υπάρχει και ενδιαφέρον από τους ξένους, ομάδα βρετανών και αμερικανών γεωλόγων εντόπισε το 2008 ένα λεπτό στρώμα τέφρας, ηλικίας 3 εκατ. χρόνων περίπου, στον δρόμο ΑλεποχωρίουΜεγάρων. Σε απομακρυσμένες περιοχές, πέφτοντας η τέφρα με μορφή σκόνης, με σύσταση αργιλοπυριτική, σχηματίζει ορίζοντες ολόκληρους με πάχος από χιλιοστά ως και πολλά μέτρα. Μέσα στα συστατικά της περιλαμβάνονται και ιχνοστοιχεία απαραίτητα για τη θρέψη των φυτών, όπως το μολυβδαίνιο και το βόριο, οπότε έχουμε μια φυσική και ευπρόσδεκτη εδαφοβελτίωση. Μην ξεχνάμε ότι σε νησιά όπως η Σάμος, η Λήμνος, η Μήλος, η Σαντορίνη κ.ά. το ηφαιστειακό τους υπόβαθρο, που περιλαμβάνει και παχιά στρώματα ηφαιστειακής τέφρας, αντανακλά σε εύφορα εδάφη και ποιοτικά αγροτικά προϊόντα.
Από ορισμένους εκφράστηκαν φόβοι ότι πέφτοντας το νερό της βροχής στην υαλώδη τέφρα μπορεί να προκύψει μια σκληρή κρούστα, που θα εμποδίσει να φυτρώσουν φυτά. Αυτό όμως θα συμβεί μόνο αν υπάρχει ασβέστης στο έδαφος ώστε να αντιδράσει η τέφρα και να φερθεί σαν ποζολανικό τσιμέντο. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις δεν προκύπτει αντίδραση της τέφρας με τα συστατικά του εδάφους και στις τυχόν εφήμερες κρούστες που σχηματίζονται, οι δυνάμεις που συγκρατούν τα σωματίδια είναι φυσικές, με αποτέλεσμα αυτές να είναι εύθραυστες με την παραμικρή επαφή. Αντίστοιχες κρούστες εξάλλου δίνουν όλα τα λεπτόκοκκα υλικά (άργιλοι, ερυθρογαίες) αν διαβραχούν και στη συνέχεια εξατμισθεί η υγρή φάση.
Ξεκινώντας λοιπόν σαν ένα παχύρρευστο εξαιρετικά θερμό αργυλοπυριτικό ρευστό μέσα στην καλδέρα του ηφαιστείου, όντας πλούσιο σε αλκάλια και αλκαλικές γαίες, βγαίνοντας, επειδή ψύχεται απότομα, αδιαβατικά θα λέγαμε, δίνει τελικά ένα άμορφο, υαλώδες λεπτά διαμερισμένο υλικό (αντί για το κρυσταλλικό που προκύπτει με την αργή ψύξη), που αποδεικνύεται από τα παραπάνω πως είναι ένας χρήσιμος μετανάστης. Ανάλογα τώρα με τους ανέμους, εδώ στον χώρο του Αιγαίου, μεταφέρεται συνήθως προς την Ανατολή, όπως φαίνεται και σε σχετικούς χάρτες του Νational Geographic και του βιβλίου «Τhe Αtlas of World ΑrchaeologyΡ.G. Βahn 2000». Ετσι πιο πιθανό είναι να βρεθεί από τη Σαντορίνη τέφρα στα παράλια της Μικράς Ασίας και νοτιότερα, καθώς και στο κεντρικό-ανατολικό τμήμα της Κρήτης παρά στη Γροιλανδία, όπως γράφτηκε. Αλλωστε αν είχε μεταναστεύσει ως εκεί πάνω δεν θα έπρεπε να είχαν βρεθεί «παχύτερα» ίχνη της και στην ενδιάμεση διαδρομή; Η Γροιλανδία, όπως αποδεικνύεται, μπορεί να τροφοδοτείται συχνά με στρώματα τέφρας από τη γειτονική Ισλανδία και όχι μόνο.
Αν και το απόγευμα έχει προχωρήσει, ο ουρανός στην Αττική συνεχίζει να είναι καθαρός και φωτεινός. Ελπίζεις ότι θα μείνει έτσι παρ΄ όλο που οι ερευνητές έχουν διατυπώσει φόβους για έκρηξη στο διπλανό από το Εϊγια-φγιαλα-γιοεκούλ, ένα μεγαλύτερο ηφαίστειο με το όνομα Κάτλα. Διότι μερικές φορές σε γειτονικά ηφαίστεια, όπου η δράση ξεκίνησε στο ένα, οι επακόλουθες σεισμικές δονήσεις κάνουν να φεύγει το «καπάκι» από γεώδες υλικό που ως εκείνη τη στιγμή κρατούσε κάπως ήσυχο το διπλανό του. Δυστυχώς οι εκρήξεις των ηφαιστείων και ο επακόλουθος διασκορπισμός της τέφρας είναι από τα πράγματα που ο άνθρωπος προς το παρόν δεν έχει καταφέρει ούτε να προβλέπει με ακρίβεια ούτε να ελέγχει.
Λόλα, να ένα αντιαεροπορικό. Να ένα φτηνό αντιαεροπορικό. «Σκορπίζεις μπόλικη στάχτη ηφαιστείου επάνω από τον εναέριο χώρο της πατρίδας και έχεις το κεφάλι σου ήσυχο. Οι μηχανές των βομβαρδιστικών θα ρετάρουν και τελικά θα σβήσουν από μόνες τους». Το έγραψε ένας Σκανδιναβός σαν ιδέα και σαν αστείο ταυτόχρονα στις 18 Απριλίου, ώρα 09.32, σε μία ακόμη από τις αναρίθμητες συζητήσεις που γεννήθηκαν στο Ιnternet μετά την έκρηξη στο ισλανδικό ηφαίστειο Εϊγια-φγιαλα-γιοεκούλ.
Το θέαμα ήταν συναρπαστικό και συνεπήρε τους ανθρώπους για μια εβδομάδα περίπου καθώς ο ορεινός όγκος της Ισλανδίας είναι από τους πιο ηφαιστειογενείς στον κόσμο και τα ηφαίστειά του είναι ακόμη ενεργά. Το νησί κατοικήθηκε το 800 μ.Χ. και από τότε τουλάχιστον 150 καταγεγραμμένες εκρήξεις έχουν συμβεί. Δεν είναι τυχαίο και το ότι ο Ιούλιος Βερν τοποθέτησε εκεί την αρχή του βιβλίου του «Ταξίδι στο Κέντρο της Γης». Οι συζητήσεις, καθώς τα βίαια φαινόμενα έχουν κατασταλεί αυθόρμητα και σχετικά με άλλες φορές πολύ γρήγορα, χωρίς ανθρώπινη επέμβαση και ανθρώπινες απώλειες, τώρα εστιάζονται στο πόσο καλό και πόσο κακό θα κάνει όλο αυτό το φαινόμενο στον κόσμο. Τώρα που αρχίζει η τέφρα να... προσγειώνεται και στα ΜΜΕ να δημιουργούνται τερατώδη σενάρια χρειάζεται να ξέρουμε δύο ή τρία βασικά πράγματα.
Από το παράθυρο του 2ου ορόφου στο Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πανεπιστημιούπολη ο απογευματινός ουρανός φαίνεται να είναι διάφανος. Η στάχτη μάς έκανε τη χάρη και άφησε το μεγαλύτερο μέρος του ανέγγιχτο. Ο πρόεδρος του τμήματος, καθηγητής Μιχάλης Σταματάκης, σου δίνει να καταλάβεις ότι αυτές οι- για όποιον δεν ξέρει βέβαια- χωρίς αξία στάχτες είναι πολύτιμες για τον ερευνητή. Αρκεί να τις βρεις. Είναι δηλαδή σαν ένα πορτοφόλι στον δρόμο. Για να το βρεις πρέπει να έχεις τα μάτια ορθάνοιχτα και όταν το βρεις να εύχεσαι να είναι γεμάτο. Διότι οι στάχτες μπορούν να δώσουν πολλές πληροφορίες.
Οπως λέει ο καθηγητής: «Σε εργασίες που γίνονταν για την ανακάλυψη εκμεταλλεύσιμων ορυκτών εντοπίστηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας στρώματα ηφαιστειογενούς τέφρας. Πέφτοντας από τον ουρανό στη γη φθάνει πρώτα το χονδρόκοκκο τμήμα και μετά η πιο λεπτή σκόνη. Δημιουργείται ένα “μιλφέιγ” από διάφορα στρώματα στάχτης. Οταν ο γεωλόγος τα βρει μπροστά του αυτά τα αλλεπάλληλα στρώματα, μπορεί να καταλάβει πόσες διαδοχικές εκρήξεις μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα έγιναν από ένα ηφαίστειο που “ξύπνησε” και ενεργοποιήθηκε χιλιάδες χρόνια πριν. Μετά αρχίζεις να ψάχνεις από ποιο κοντινό ή και πολύ μακρινό ηφαίστειο ήταν».
Αξίζει να γνωρίζουμε εδώ ότι το υλικό που βγαίνει από το ηφαίστειο, όμοια με τη σφαίρα από την κάνη του όπλου, είναι σφραγισμένο μοναδικά. Και για να μπουν μερικά πράγματα στη θέση τους εξηγεί ότι: «Επειδή ανάμεσα στα όσα εκτινάσσονται μέσα από το ηφαίστειο βρίσκονται και ρευστά που δημιουργούν άλατα και το νερό τα διαλύει παρασύροντάς τα, στη συνέχεια προκαλούν προβλήματα γύρω από την περιοχή της έκρηξης. Γι΄ αυτό λέμε ότι εκεί έχουμε και τοπικά βλαπτικές επιπτώσεις από τα ενεργά ηφαίστεια».
Πιο συχνά όμως, όπως εξηγεί, «η τέφρα που πέφτει υφίσταται διαγένεση, δηλαδή αλλάζει η σύστασή της από την επίδραση βρόχινου ή θαλάσσιου νερού. Ετσι σε Γερμανία ή Αγγλία έχουμε σε παλαιοζωικά στρώματα και σε όξινο περιβάλλον το φαινόμενο να δημιουργείται καολίνης, η πρώτη ύλη για τις πορσελάνες, ενώ όπου έχουμε αλκαλικά νερά όπως η θάλασσα ή το νερό αλμυρής λίμνης από τέφρες ηλικίας 2 ως και 15 εκατομμυρίων ετών, προκύπτουν μπεντονίτης όπως στη Μήλο και στην Κίμωλο ή ζεόλιθος στη Σάμο και τον Εβρο, δυο υλικά πολύτιμα σε περιβαλλοντικές και άλλες βιομηχανικές εφαρμογές. Και επειδή υπάρχει και ενδιαφέρον από τους ξένους, ομάδα βρετανών και αμερικανών γεωλόγων εντόπισε το 2008 ένα λεπτό στρώμα τέφρας, ηλικίας 3 εκατ. χρόνων περίπου, στον δρόμο ΑλεποχωρίουΜεγάρων. Σε απομακρυσμένες περιοχές, πέφτοντας η τέφρα με μορφή σκόνης, με σύσταση αργιλοπυριτική, σχηματίζει ορίζοντες ολόκληρους με πάχος από χιλιοστά ως και πολλά μέτρα. Μέσα στα συστατικά της περιλαμβάνονται και ιχνοστοιχεία απαραίτητα για τη θρέψη των φυτών, όπως το μολυβδαίνιο και το βόριο, οπότε έχουμε μια φυσική και ευπρόσδεκτη εδαφοβελτίωση. Μην ξεχνάμε ότι σε νησιά όπως η Σάμος, η Λήμνος, η Μήλος, η Σαντορίνη κ.ά. το ηφαιστειακό τους υπόβαθρο, που περιλαμβάνει και παχιά στρώματα ηφαιστειακής τέφρας, αντανακλά σε εύφορα εδάφη και ποιοτικά αγροτικά προϊόντα.
Από ορισμένους εκφράστηκαν φόβοι ότι πέφτοντας το νερό της βροχής στην υαλώδη τέφρα μπορεί να προκύψει μια σκληρή κρούστα, που θα εμποδίσει να φυτρώσουν φυτά. Αυτό όμως θα συμβεί μόνο αν υπάρχει ασβέστης στο έδαφος ώστε να αντιδράσει η τέφρα και να φερθεί σαν ποζολανικό τσιμέντο. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις δεν προκύπτει αντίδραση της τέφρας με τα συστατικά του εδάφους και στις τυχόν εφήμερες κρούστες που σχηματίζονται, οι δυνάμεις που συγκρατούν τα σωματίδια είναι φυσικές, με αποτέλεσμα αυτές να είναι εύθραυστες με την παραμικρή επαφή. Αντίστοιχες κρούστες εξάλλου δίνουν όλα τα λεπτόκοκκα υλικά (άργιλοι, ερυθρογαίες) αν διαβραχούν και στη συνέχεια εξατμισθεί η υγρή φάση.
Ξεκινώντας λοιπόν σαν ένα παχύρρευστο εξαιρετικά θερμό αργυλοπυριτικό ρευστό μέσα στην καλδέρα του ηφαιστείου, όντας πλούσιο σε αλκάλια και αλκαλικές γαίες, βγαίνοντας, επειδή ψύχεται απότομα, αδιαβατικά θα λέγαμε, δίνει τελικά ένα άμορφο, υαλώδες λεπτά διαμερισμένο υλικό (αντί για το κρυσταλλικό που προκύπτει με την αργή ψύξη), που αποδεικνύεται από τα παραπάνω πως είναι ένας χρήσιμος μετανάστης. Ανάλογα τώρα με τους ανέμους, εδώ στον χώρο του Αιγαίου, μεταφέρεται συνήθως προς την Ανατολή, όπως φαίνεται και σε σχετικούς χάρτες του Νational Geographic και του βιβλίου «Τhe Αtlas of World ΑrchaeologyΡ.G. Βahn 2000». Ετσι πιο πιθανό είναι να βρεθεί από τη Σαντορίνη τέφρα στα παράλια της Μικράς Ασίας και νοτιότερα, καθώς και στο κεντρικό-ανατολικό τμήμα της Κρήτης παρά στη Γροιλανδία, όπως γράφτηκε. Αλλωστε αν είχε μεταναστεύσει ως εκεί πάνω δεν θα έπρεπε να είχαν βρεθεί «παχύτερα» ίχνη της και στην ενδιάμεση διαδρομή; Η Γροιλανδία, όπως αποδεικνύεται, μπορεί να τροφοδοτείται συχνά με στρώματα τέφρας από τη γειτονική Ισλανδία και όχι μόνο.
Αν και το απόγευμα έχει προχωρήσει, ο ουρανός στην Αττική συνεχίζει να είναι καθαρός και φωτεινός. Ελπίζεις ότι θα μείνει έτσι παρ΄ όλο που οι ερευνητές έχουν διατυπώσει φόβους για έκρηξη στο διπλανό από το Εϊγια-φγιαλα-γιοεκούλ, ένα μεγαλύτερο ηφαίστειο με το όνομα Κάτλα. Διότι μερικές φορές σε γειτονικά ηφαίστεια, όπου η δράση ξεκίνησε στο ένα, οι επακόλουθες σεισμικές δονήσεις κάνουν να φεύγει το «καπάκι» από γεώδες υλικό που ως εκείνη τη στιγμή κρατούσε κάπως ήσυχο το διπλανό του. Δυστυχώς οι εκρήξεις των ηφαιστείων και ο επακόλουθος διασκορπισμός της τέφρας είναι από τα πράγματα που ο άνθρωπος προς το παρόν δεν έχει καταφέρει ούτε να προβλέπει με ακρίβεια ούτε να ελέγχει.
Posts
