Δεσμώτες των ονείρων

Με αφορμή το Inception, ένα φουτουριστικό ταξίδι στο ανθρώπινο υποσυνείδητο, το Focus ρίχνει φως στις σκοτεινές γωνιές των διαταραχών ύπνου...

Στην καινούρια ταινία του με τίτλο Inception, ο Βρετανός σκηνοθέτης Κρίστοφερ Νόλαν (Insomnia, Memento, The Dark Knight) αφηγείται μια ενδιαφέρουσα ιστορία: με τη βοήθεια της χημείας και της τεχνολογίας, ένας αρχιτέκτονας και η ομάδα του κλέβουν μυστικά και ιδέες από ισχυρούς ανθρώπους εισχωρώντας στα όνειρά τους. Τα πράγματα περιπλέκονται όταν ένας «πελάτης» τούς ζητά να «φυτέψουν» μια ιδέα στο υποσυνείδητο ενός αντιπάλου του, ώστε να νομίζει ότι η ιδέα είναι δική του. Οι «κλέφτες» (τους υποδύονται ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, ο Τζόζεφ Γκόρντον-Λέβιτ, η Έλεν Πέιτζ και ο Κεν Γουατανάμπι, μεταξύ άλλων) «δρουν» μέσα σε ένα ξένο υποσυνείδητο, στη διάρκεια ενός μοιρασμένου ονείρου (ουσιαστικά συμμετέχουν στο όνειρο κάποιου άλλου). Το εντυπωσιακό είναι ότι υπάρχουν γύρω μας άνθρωποι οι οποίοι, εξαιτίας κάποιων διαταραχών του ύπνου, νομίζουν ότι δέχονται οι ίδιοι τέτοιες «επισκέψεις». Και οι αντιδράσεις τους ποικίλλουν: από τον τρόμο έως την καλλιτεχνική έμπνευση!

Εκεί όπου όλα μπορούν να συμβούν
Όμως οι διαταραχές ύπνου, καθώς και τα δυσδιάκριτα μερικές φορές όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φαντασιακό, δεν είναι πάντα πηγή προβλήματος. Αντιθέτως, έγιναν πολύ συχνά πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες ή αφορμή να δημιουργηθούν σπουδαία έργα τέχνης. Οι διαταραχές ύπνου χωρίζονται σε 8 μεγάλες κατηγορίες (από την αϋπνία και τις διαταραχές της αναπνοής κατά τη διάρκεια του ύπνου μέχρι την παραϋπνία και τις κινητικές διαταραχές), που με τη σειρά τους χωρίζονται σε δεκάδες υποκατηγορίες. Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες και συχνά αληθινά τρομακτικές είναι η παράλυση ύπνου, υποκατηγορία της παραϋπνίας. Παρ’ όλο που η παράλυση ύπνου δε βάζει σε κίνδυνο τη ζωή του ατόμου, όπως για παράδειγμα κάνει η ναρκοληψία, μπορεί να προξενήσει μεγάλο φόβο σε όσους τη βιώνουν, ειδικά τις πρώτες φορές. Η παράλυση ύπνου είναι ένα είδος παράλυσης που συχνά συνδέεται με τη ναρκοληψία, την καταληψία και τις υπναγωγικές παραισθήσεις. Συμβαίνει όταν η (φυσιολογική) ατονία που παρατηρείται κατά τη διάρκεια του REM ύπνου παρατείνεται και, ενώ ο εγκέφαλος ξυπνάει, το σώμα δεν ακολουθεί τις εντολές του και παραμένει ακίνητο. Η αδυναμία κίνησης, παρ’ όλο που ο εγκέφαλος δίνει την αντίστοιχη εντολή, οδηγεί σε ένα ασφυκτικό συναίσθημα ανημπόριας και μια ανεξήγητη αίσθηση ότι το άτομο απειλείται. Οι άνθρωποι που το έχουν βιώσει έστω και μία φορά στη ζωή τους (το 30% του πληθυσμού που έχει ερωτηθεί σε μελέτες) μιλούν για μια κατάσταση που διαρκεί από λίγα δευτερόλεπτα έως λίγα λεπτά και που μπορεί να συνοδεύεται από συμπτώματα πανικού ή ακόμη και παραισθήσεις, συνήθως τρομακτικά οράματα ή την έντονη αίσθηση μιας παρουσίας στο δωμάτιο, ανθρώπινης ή άλλης. Ο Τζον Λένον είχε δει έναν εξωγήινο, ο οποίος του προσέφερε ένα κομμάτι «εξωτικού» μετάλλου...

Αίτια και θεραπεία
Πολλοί παράγοντες μπορούν να κρύβονται πίσω από περιπτώσεις παράλυσης ύπνου: άτακτες ώρες ύπνου, στέρηση ύπνου, αυξημένο στρες, ξαφνικές περιβαλλοντικές αλλαγές ή σημαντικές αλλαγές στον τρόπο ζωής, ακόμη και ένα πολύ ζωντανό όνειρο που προηγείται της βασανιστικής αίσθησης. Φυσικά οι συνήθεις ύποπτοι (υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και έλλειψη ύπνου) βρίσκονται επίσης στη λίστα με τα πιθανά αίτια. Το τι βιώνει κάποιος κατά τη διάρκεια της παράλυσης ύπνου διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, αλλά οι περισσότερες μαρτυρίες αναφέρονται σε ήχους ή βόμβους, παρουσίες –ορατές ή αόρατες–, ακόμη και εξωσωματικές εμπειρίες, δηλαδή κάποιοι βλέπουν ότι βγαίνουν από το σώμα τους και εποπτεύουν τους ίδιους και το χώρο όπου κοιμούνται από ψηλά. Πολλές θεραπείες έχουν δοκιμαστεί σε εθελοντές, αλλά είναι δύσκολο να γίνουν γενικεύσεις, ακριβώς επειδή η φύση του προβλήματος είναι τόσο ιδιαίτερη. Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι να ενημερωθεί κανείς για τα στάδια και τις διαταραχές ύπνου, να αποδεχτεί το γεγονός ότι η μυϊκή ατονία που συνδέεται παραδοσιακά με τον RΕΜ ύπνο είναι κάτι απολύτως φυσιολογικό. Για τις περισσότερες περιπτώσεις, αυτές που δεν κρύβουν ψυχοπαθολογικά αίτια, η αποκατάσταση της έλλειψης ύπνου είναι αρκετή. Αν όμως τα συμπτώματα επιμείνουν, τότε πρέπει να αξιολογηθεί αν πρόκειται για περιστατικό ναρκοληψίας ή χρήζει ψυχιατρικής βοήθειας με φάρμακα ή νάρκωση.

Από τη λαϊκή παράδοση στο Χάρβαρντ
Οι πρώτες αναφορές στην παράλυση ύπνου χάνονται στο βάθος του χρόνου στις παραδόσεις πολλών λαών της Γης. Στη δυτική παράδοση συναντάμε τους Incubi και Sucubi, τους δαίμονες που πλησιάζουν τους ανθρώπους στον ύπνο τους και τους επιτίθενται ακόμη και σεξουαλικά. Κάποιες δοξασίες συνδέουν αυτούς τους θρύλους και με τους βρικόλακες. Στην ελληνική λαϊκή παράδοση η παράλυση ύπνου συνδέεται με ένα πλάσμα της φαντασίας, ένα δαίμονα, τη Μόρα (κατά άλλους Βραχνάς ή Βαρυπνάς), που υποτίθεται πως κάθεται πάνω στο στήθος του ατόμου και του προκαλεί ασφυξία ή του κλέβει τη μιλιά. Ακούγεται σαν παραμύθι, αλλά οι επιστήμονες που μελετούν τις διαταραχές ύπνου, όπως τις παραϋπνίες, τους τρόμους και την άπνοια, βρίσκουν πίσω από αυτούς τους μύθους καταστάσεις που εξηγούνται λογικά. Κάποιοι επιστήμονες έχουν αποδώσει στην παράλυση ύπνου πολλές ανεξήγητες μαρτυρίες ανθρώπων (όπως τον ισχυρισμό ότι τους έχουν απαγάγει εξωγήινοι). Αυτό υποστηρίζει για παράδειγμα η μελέτη της Σούζαν Μπλάκμορ και του Μάρκους Κοξ του Πανεπιστημίου Δυτικής Αγγλίας. Στα ίδια περίπου συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα δύο Αμερικανών ψυχολόγων στο Χάρβαρντ, του Ρίτσαρντ ΜακΝάλι και της Σούζαν Κλάνσι, που υποστηρίζουν ότι το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει από παράλυση ύπνου. Γι’ αυτούς, η παράλυση ύπνου είναι κάτι πολύ συνηθισμένο, ο τρόπος που το μυαλό μας αντιδρά στη στέρηση ύπνου, δείχνοντάς μας εικόνες και γεννώντας (παρ)αισθήσεις που θα μας τρομάξουν και θα μας οδηγήσουν ξανά στον ίσιο δρόμο του οκτάωρου ύπνου και της απελευθερωμένης από εφιάλτες ξεκούρασης.